Rivieren van toen in de stad van nu

Zo lieflijk, dit plaatje van een watertje in de stad, als een mini-Venetië in Utrecht. Het is de Koekoeksvaart, een naam die verhult dat je hier te maken hebt met een restant van wat ooit de bedding was van de Rijn en zijn zijtak de Vecht. Stel je voor, een machtige rivier meanderend door het venige laagland. Die hoofdstroom vind je nu kilometers zuidelijker – bij Utrecht kromp de brede rivier tot dit vriendelijke stroompje. Het bijzondere is dat die oude rivierlopen in Utrecht invloed hadden op de huidige inrichting; straten en woonwijken voegden zich ernaar. Ze zijn nog goed te volgen, en deze wandelroute voert je erlangs.

De monnik in de Kloosterhof van de Domkerk.

Het Castellum aan de Rijn

Beginpunt is het Domplein, waar je meteen meekrijgt dat de Rijn aan de wieg stond van Utrecht. Rond het jaar 50 bouwden de Romeinen hier een fort, bij een doorwaadbare plek aan de rivier. De gelige kleur van de stenen is een weergave van de plattegrond van hun Castellum 1. In de eeuwen die volgden werd deze plek het centrum van religieus Nederland met Domtoren en -kerk als merktekens van formaat. Als je via de Kloosterhof naar Achter de Dom wandelt stap je 1-2-3 over de fortrand die wordt weergegeven door het lint van roestbruin staal (met daarin de grenzen van het Romeinse Rijk gegraveerd).

Kromme Nieuwe Gracht.

De Kromme Nieuwe Gracht

Mooi gedaan, die Castellumomtrek, maar er is geen rivier te bekennen. Toch zijn er niet meer dan een paar honderd wandelmeters nodig om aan te komen bij een rivierrestant: de Kromme Nieuwe Gracht 2, die in een oude, verlande bocht van de Rijn is gegraven. Het fort lag in de oksel van die langgerekte bocht. Op Pausdam, aan het einde van de gracht met de grote boog kijk je Achter de Dom in, daar stapte je zo-even over de roestbruine rand van het Castellum.

Nieuwe Gracht.

Nieuwe Gracht

Drassig was het land in deze omgeving. Wilde je er kunnen wonen, dan was drainage nodig, en daarom werd eind 14e eeuw de Nieuwe Gracht 3 gegraven. Vervolgens kwam de woningbouw op gang, vooral voor de rijke bovenlaag: prachtige huizen aan de gracht getuigen ervan. Smalle stegen, herinnering aan de eeuwen daarna toen de binnenstedelijke bevolkingsdichtheid de pan uitrees, leiden naar de Oude Gracht 4.

Oude Gracht, met zicht op de oude Rijnbocht.

Oude Gracht

Ook dit is een gegraven water, kaarsrecht, tot je afdaalt naar de Oude Gracht en via de werf langs een van de mooiste stukjes van Utrecht wandelt. Eerst buigt het water wat naar rechts en vervolgens naar links, en dat komt omdat ie is uitgegraven in de bocht 5 van wat eens de Rijn was. Niet ver weg ligt die voormalige rivier, want vanaf de singel zie je de brug waar de Kromme Rijn 6 de stad binnenkomt. En die Kromme was rond 1100 een Rijntak op z’n retour, want steeds meer verlandend; de nekslag kreeg ie toen er in 1122 bij Wijk bij Duurstede een dam in werd gelegd. Toch bleef ie behouden omdat de wijde omgeving er op afwaterde.

De stadsbuitengracht, oftewel de singel.

Oude Vecht

Ooit, voor de Romeinse tijd, takte de Vecht ten oosten van Utrecht van de Rijn af en maakte een wijde, noordelijke bocht door het Utrechtse ommeland. De loop van die grote neventak is nog altijd in het inmiddels stedelijke gebied te volgen. Wel is de oude rivier opgeknipt en herschikt. Eerst volg je de lieflijke Minstroom 7, met volkstuinen aan de oevers als de echo van tuinders die op de vruchtbare gronden groenten verbouwden voor de inwoners van de nabije stad. Na de passage langs de mooie Amsterdamse School-appartementen aan de Rembrandtkade ben je bij de Zilveren Schaats 8 bij het begin van de Minstroom.

Qua waterlopen laat de kaart van 1874, bijna 150 jaar geleden, zich moeiteloos vergelijken met de huidige situatie. Er zijn kleine veranderingen, zo is de monding van de Minstroom (7) verlegd van de Kromme Rijn (6) naar de singel en bestond de Zilveren Schaats nog niet. En heette de Nieuwe Keizersgracht Oude Vecht (11). Opvallend is natuurlijk dat de Minstroom, Biltsche Vaart (9) en Oude Vecht  stroomden in een open landschap, en dat er tussen stad en rivierlopen talloze tuindersgronden lagen (de grijze vlakjes). Nu zijn de watertjes groene linten in een volledig verstedelijkt landschap. In gedachten kun je de Minstroom met een boogje gemakkelijk doortrekken naar de Biltsche Grift (of Vaart). Doe je dat, dan heb je de rivier van een paar duizend jaar geleden helemaal in beeld.
Bron: Kadaster/Topotijdreis.nl

Biltsche Grift

Na het Wilhelminapark pak je de loop van de Oude Vecht weer op, nu in de gedaante van de Biltsche Grift 9, die vanaf Zeist komt en hier door de oude Vechtbedding kabbelt. Dan volgt de passage door het Griftpark 10, door een voormalige gifbelt: hier lag de Utrechtse Gasfabriek (al te zien op de kaart van 1874) die de ondergrond immens vervuilde. Sinds de sanering ligt het stroompje in een betonnen bak, zodat ie geen contact heeft met de vervuilde ondergrond. Voorbij het park mondt de Grift uit in de singel, maar vlak daarvoor is er een aftakkinkje, dat de oude waterweg volgt en midden in de stad zorgt voor dat eerder gememoreerde mini-Venetië met kleine bootjes door groen omgeven.

Beeldengroep in Griftpark.

Wederopstanding

Ruw komt dit stroompje, de Koekoeksvaart, later Nieuwe Keizersgracht 11 (in de ijdele hoop dat deze Amsterdamse vernoeming allure zou toevoegen) aan z’n eind, want verderop is ie gedempt. Al is het water verdwenen, de flauwe bocht bleef. En: even verder volgt wederopstanding – als Zwarte Water 12 stroomt ie in toom gehouden door stuwtjes die de afvoer regelen, naar de Vecht. Mooi hoe een oude, verlande rivier herkenbaar blijft dankzij die verzameling van waterloopjes met wisselende gezichten.

Oude Gracht.

Vecht en Oude Gracht

Dit stuk van de Vecht 13 is in 1338 gegraven en was het sluitstuk van man-made watergangen om doorstroming en bevaarbaarheid te vergroten. De eerste was al rond het jaar 1000 klaar; dat was het stuk van de Oude Gracht 4 dat vanaf een bocht in de Rijn voor een rechte verbinding zorgde met de Vecht (waardoor de Oude Vecht, die je eerder volgde, verlandde).

Aan de Oude Gracht bloeide handel, zoals bij de Winkel van Sinkel. Toen een warenhuis, nu een grand-café, met de beelden van vroeger als constante.

Bocht in de Rijn

Die oude Rijnbocht 14 kom je tegen bij de buiging voorbij de Bakkersbrug, vervolgens gaat ie onder de overkluisde Stadhuisbrug door en komt op de Vismarkt weer tevoorschijn. Daar is het begin van het zuidelijk deel van de Oude Gracht, uit 1127, die een grote Rijnmeander (5) afsneed. Daar wandelde je eerder, maar nu ga je naar links, terug naar de Romeinse tijd. In de Servetstraat ligt de stalen grens, terug op het Castellum, waar je ooit zicht had op de bochten van de Rijn.

De Domtoren vanaf de Stadhuisbrug.

INFORMATIE

LENGTE 10,5 km

START- EN EINDPUNT Domplein

HORECA Heel veel langs de Oude Gracht, daarbuiten: een terras op het Ledig Erf, het Griftpark, Guusjes.

GPS Deze route is als GPS binnen te halen via afstandmeten.nl. Daar kun je via ‘Export’ de route downloaden.

PDF Routebeschrijving en kaart zijn ook beschikbaar als printbare PDF.

thumbnail of ROUTEBESCHRIJVING OUDE RIVIEREN IN DE STAD_2


ROUTEBESCHRIJVING
Ga met de Domtoren in je rug (1), rechts langs de kerk door het kloosterhof.
Op Achter de Dom LA.
RA Voetiusstraat, gaat over in Pieterskerkhof. Dan LA Pieterstraat.
RA Kromme Nieuwe Gracht (2).
Op Pausdam LA langs linkerzijde Nieuwegracht (3).
Bij nr 42 (op hoek Brigittenstraat) RA brug over en schuin links Catharijnesteeg in.
Op Lange Nieuwstraat RD en Reguliersteeg in.

Op Oudegracht (4) LA (blijf aan de linkerkant).
Na de Vollersbrug, naast Twijnstraat 1 (het witte pand) via trap naar de werf. Beneden LA over de werf langs het water (5).
Voor volgende brug omhoog. Bovenaan RA.
Voorbij Louis Hartlooper LA onder overkapping door en het pad langs het water nemen.

Bij volgende brug RA, over het water en de Maliesingel oversteken. Ga LA.
Na Maliesingel 75 RA, richting Maliesingel 74B-74L (tussen de huizen door).
Op fietspad RA, over de Minstroom, LA Abstederdijk en direct weer LA voetpad in langs volkstuinen. Volg het pad langs het water (7), gaat over in Minkade. Aan het einde (bij Piet Heinstraat) brug over en RA Zonstraat.

Einde weg RA Mecklenburglaan en direct RA Nicolaasweg.
Na de brug LA Mecklenburglaanoversteken en verder over Rembrandtkade.
Hobbemastraat, Prins Hendriklaan en Jan van Scorellaan oversteken tot het wijde water van de Zilveren Schaats (8).

Terug naar Jan van Scorellaan, RA over de brug en direct LA Willem de Zwijgerstraat. Op Koningslaan RA.
Tegenover nr 33 LA over houten brug Wilhelminapark in.
Brede laan oversteken en RA verhard voetpad.
Einde voetpad weg oversteken en RA. Via Oudwijk RD naar Emmalaan. Halverwege (tussen nr 12 en 10) RA en direct weer LA.

Voorbij bloemenkraam weg oversteken en voor buitenplaats Hoogland RA en direct LA verhard voetpad in.
Volg het pad via wijde bocht naar de Museumlaan. Daar RA en spoor over. Snellenlaan oversteken.

Je komt uit bij de Biltstraat, die je bij de waarschuwingslichten oversteekt. Veeartsenijstraat in (9).
Volg voorbij Paardenkathedraal en voormalig onderwijsgebouw het voetpad naar rechts en loop langs het water en achter restaurant Goesting langs.
Terug op Veeartsenijpad RA en Poortstraat oversteken naar Hoefsmederijpad. Voorbij het Anatomiegebouw RA en brug over.

Na de brug LA. Bij verkeerslichten Blauwkapelseweg oversteken en LA.
Voor het water RA (voet- en fietspad langs het water) (10).
Na de brug LA (Stieltjesstraat).
Na volgende brug RA, voetpad in (langs speeltuin).
RA Grietstraat. LA Simon Stevinstraat.
LA Zacharius Jansenstraat, gaat over in Snelliuskade.
RA Nieuwe Koekoekstraat.

LA Johan de Bekastraat. LA Havikstraat.
Na de brug RA Nieuwe Keizersgracht (11).
Willem van Noortstraat oversteken.
Op Merelstraat schuin oversteken naar Zwartewater (12).
Volg het pad langs het water.

RA Lauwerecht. LA Draaiweg. LA Zeedijk (13).
Kaatstraat oversteken, Bemuurde Weerd WZ in.
Tegenover nr 1 brug over en RA, Bemuurde Weerd OZ.
Brug over en langs Oudegracht (4, 14).
Via Stadhuisbrug naar Vismarkt (nog steeds langs de Oude Gracht).
Bij de Maartensbrug LA Servetstraat.
Onder de Domtoren door.

1 gedachte over “Rivieren van toen in de stad van nu”

  1. Vandaag, 17 november 2022, deze prachtige wandeling gemaakt.
    Erg interessant al die oude rivierlopen in de stad Utrecht.
    Ik heb lange tijd in de stad Utrecht gewoond en er ook veel gewandeld, maar nu toch nog heel veel nieuwe plekken gezien.
    Een klein correctie: bij het Wilhelminapark ligt het bruggetje niet tegenover nr. 13 maar nummer 33.
    Hartelijk dank.

    Beantwoorden

Plaats een reactie