Utrecht: middeleeuwse binnenstad met moderne twist

In het Utrechtse Museumkwartier wisselt de sfeer van diep middeleeuws in de binnentuinen van voormalige kloosters tot modern stedelijk in de hoven met nieuwe woningen. Stadsvernieuwing die de intieme, middeleeuwse binnenstad als uitgangspunt nam, heeft historie en heden met elkaar verbonden. Stegen en hofjes maken een besloten wandeling mogelijk, maar nergens is het te benauwd – steeds piept de Domtoren erboven uit.

Kerken en kloosters

Utrecht was eeuwenlang de religieuze hoofdstad van Nederland, dat uitte zich in een groot aantal kerken en kloosters, die met bijbehorende gronden een groot deel van de Utrechtse binnenstad bezaten. Vaak waren ze ommuurd en de stedelijke overheid had er weinig te vertellen. En hoewel ze na de Reformatie (1580) opgedeeld en toegankelijk werden zijn de sporen nog altijd terug te vinden in de hofjes, parkjes en tuinen die achter de gevelrijen van de grachten en andere doorgaande wegen liggen.

Religieuze ruimten

De Mariahoek 1 is de eerste van vele voormalige religieuze ruimten; de rustige, kalme sfeer, de huizen met tuinen – hier klinkt een echo van een verstild verleden, uit de tijd dat de (allang afgebroken) Mariakerk samen met het terrein eromheen een afgesloten gebied was. Hier had de stad niets te vertellen, in deze immuniteit gingen de geestelijken hun eigen gang. En ze hadden aardig wat ruimte tot hun beschikking, want ook het nieuwe deel, het Schildershof 2, hoorde erbij. De opzet van dit moderne stadshof lijkt wel een spiegeling van de smalle doorgangen en open ruimte van de oude Mariahoek – het laat zien hoe mooi kleinschalige nieuwbouw zich met het verleden verbindt.
Hotel Karel V 3 was van oorsprong een klooster, het Duitse Huis – open en groen zijn de ruimten achter het hoofdgebouw, en onder de boomgaard zit je als keizer Karel op het terras. Ook hier: renovatie en restauratie met veel zorg voor het historische karakter.

Oud, maar nieuw

De huisjes aan de Zilverstraat 4, Zilverberghof en Tuinstraat ogen oud, maar zijn nieuw, aansluitend op wat hier eerder stond. Terug op de Springweg wandel je langs de witte wand van de 16^e-eeuwse Mieropskameren (huisjes voor armlastigen), die gebouwd zijn op het terrein van alweer een klooster, dat later weeshuis werd. Via de oude weeshuispoort kom je in de parkachtige omgeving van het Regulierenklooster 5.

Sanering en nieuwbouw

In de loop van eeuwen slibden veel open ruimten dicht met vaak slecht gebouwde woningen en bedrijfjes. Zo ook rond de Zwaansteeg. Verloedering sloeg toe, want waarom nog onderhoud gezien de wilde jaren zestig plannen om delen van de binnenstad te slopen om ruim baan te geven aan bereikbaarheid met de auto. Utrecht opgestoten in de vaart der volkeren; net op tijd kwam de stad tot zinnen (al was de Catharijnesingel toen al dichtgegooid). In 1975 kreeg de binnenstad een beschermde status en dat betekende het einde van de grote ingrepen. Vanaf nu ging het om aansluiting op de sfeer van de historische binnenstad. Dus weg met stinkende en lawaaiige bedrijfjes, je moest weer klein, maar fijn kunnen wonen in de middeleeuwse stad – zie eerder de Zilverstraat en nu de Zwaansteeg 6 : sociale woningbouw aan autovrije straatjes en pleintjes.

Het raamwerk

In de binnenstad vormen de brede blauwe banen van Oude en Nieuwe Gracht samen met de dunne draden van nauwe stegen het raamwerk, dat de open ruimten van hofjes en tuinen stut. Zo wandel je van de Oude Gracht via een nauwe steeg naar de Abraham Dolehof 7 – ah, opnieuw zo’n oase van stilte en vrede die de sfeer van het voormalige klooster ademt.

Moderne hofjes

Dorstige Harthof, Vrouwjuttenstraat en -hof 8, alle hoven met nieuwe woningen, wisselend van kwaliteit en uitstraling, maar in alle gevallen bewijzen van vernieuwing die nergens te hoog of te verdicht is, zodat de oude structuur  voelbaar blijft – stadsoasen met veel bomen, parkjes en tuinen. Hier ademt de stad, en altijd kun je er verder kijken en wat zie je dan? Juist ja, al eeuwenlang de Domtoren als baken boven de stad.
Al die nieuwbouw heeft z’n effect gehad op de bevolkingsontwikkeling. Woonden in de zuidelijke binnenstad in 2001 zo’n 4900 mensen, in 2023 telde dit deel van de stad bijna 5800 inwoners, een toename 18%.

Boven op elkaar

Nu is het een teken van leefbaarheid en vernieuwing dat de bevolking van de binnenstad toeneemt. Dat was eind 19^e eeuw wel anders, want toen spatte de binnenstad bijna uit z’n voegen; er woonden veel te veel mensen, vaak in erbarmelijke omstandigheden. Achter de woningen van Oude- en Nieuwegracht lagen sloppenwijken met armieterige woningen aan nauwe steegjes. Een idee van hoe het was krijg je aan de Zeven Steegjes 9, gebouwd voor arbeiders van de naastgelegen brouwerij en suikerfabriek. De fabrieken zijn verdwenen, de huisjes zijn opgeknapt; nog steeds zijn ze klein, maar je woont er niet meer met z’n tienen in een kamer.

De werf

Weinig plekken zo mooi als het wandelpad langs de Oude Gracht. Dit is Twijnstraat aan de Werf, hier lagen werkplaatsen en pakhuizen, waar tot ver in de twintigste eeuw veel bedrijvigheid was. De afgelopen decennia zijn meerdere bedrijfspanden tot woningen verbouwd. Daaraan toegevoegd zijn nieuwe, moderne woningen en dat maakt het samen met het groen, de monumentale bomen en de werfkelders aan de overkant tot zo’n onweerstaanbaar geheel. Het Ledig Erf 10, met bioscoop en horeca, is een van de fijnste huiskamers van Utrecht en nodigt uit tot een pauze. Duik daarna nog eens in het religieuze verleden, dit keer het voormalige Nicolaasklooster aan de Doelenweg.

Olifant in de stad

Het was, in de 15^e eeuw, de laatste wil van schepen Willem Arntz om een gasthuis voor geesteszieken te bouwen. Dat was het begin van een psychiatrische inrichting die met steeds grotere gebouwen steeds meer als een massieve olifant in het kleinschalige Museumkwartier stond. Daar is verandering in gekomen, de stichting (Altrecht) kromp, hoogbouw maakte plaats voor een vriendelijke maat maar nog altijd vallen sommige gebouwen 11 op door vorm, kleur en grootte. Hier zie je wat had kunnen gebeuren als Utrecht niet had gekozen voor kleinschalige en op de geschiedenis aansluitende stadsvernieuwing.

De Oude Hortus

Een grote groene ruimte ligt verborgen achter de façade van het Universiteitsmuseum. Neem de ingang van het museum, vraag een kaartje voor de Oude Hortus (gratis met Museumjaarkaart, anders 5 euro; geopend di-zo, 10-17) en treed binnen in de oude botanische tuin van de Universiteit Utrecht. Hier leerden sinds 1723 studenten over de medicinale eigenschappen van planten die afkomstig waren uit de hele wereld. Een groot deel van de collectie is decennia geleden verhuisd naar het Utrecht Science Park, maar hier bleven bijzondere bomen (de geweldige ginkgo biloba, ruim 250 jaar oud) en fraai gerenoveerde kassen achter. Het is een fantastische plek!

Naadloos

Er was nog een olifant in het Museumkwartier: het Wilhelmina Kinderziekenhuis 12, grote gebouwen met de beddentoren als betonnen hoogtepunt. Het WKZ verhuisde in 1999 en twee decennia verder is het hele terrein herontwikkeld tot een woongebied dat zich naadloos in de middeleeuwse binnenstad voegt. Mooi, hoe in een wereld van schaalvergroting ook de omgekeerde weg mogelijk is.

Sluip door, kruip door

Zo bijzonder als de Nieuwe Gracht is, zo gewoontjes zijn de woningen aan de Keukenstraat 13 en omgeving. Stadsvernieuwing uit de jaren tachtig, veel sociale woningbouw, bepaald niet bijzonder, en toch is ook hier aansluiting gevonden bij het binnenstadkarakter want sluip door, kruip door ga je via poortjes, steegjes en een hofje naar de Schalkwijkstraat. Toegegeven, de Bruntenhof 14 die iets verder ligt, is van een andere kwaliteit (open de poort en neem een kijkje binnen, dat mag). Het hofje ligt er al sinds 1621, oorspronkelijk zijn de eenkamerhuisjes gebouwd voor arme weduwen.

Hart van de stad

Op de Kromme Nieuwe Gracht sta je aan de rand van het kerkelijk gebied van de Pieterskerk 15. Een huizenwand verhindert het zicht, honderden meters lang, maar via de Pieterstraat kun je er dan eindelijk in – het is een echo van de uitgestrektheid en geslotenheid van de kerkelijke bezittingen van weleer. In dit deel van de stad liggen ze naast en boven elkaar, die herinneringen aan de religieuze hoogtijdagen: Pausdam, een restant van de Paulusabdij 16 (met mooi zicht op de Domtoren), het Pandhof van de Domkerk, de kerk zelf, het plein  en natuurlijk de Domtoren 17; vrijwel afgerond is de laatste restauratie – langzaam komt ie uit z’n stalen korset – en binnenkort schittert ie weer, zoals ie al doet sinds 1382. Ondertussen zou je haast vergeten dat de credits voor het stichten van de stad de Romeinen toebehoren, maar op het Domplein brengen de gele stenen de omtrek van hun castellum tot leven, net als de roestvrijstalen omranding die de grens van het Romeinse kamp verbeeldt.

Katapult

De route raakt in de Servetstraat aan de drukte van de binnenstad, maar vindt een rustig vervolg naar het pandhof 18 van Sint Marie, overblijfsel van de Mariakerk die begin 19e eeuw is afgebroken.
Tot slot kan je blik van middeleeuwen naar toekomst en weer terug: kijk op de Moreelsebrug 19 nog een keer om en zie de Domtoren en Buurkerk en – draai je hoofd – vervolgens het contrast met de nieuwbouw rond het station. Dat contrast benadrukt nog eens dat Utrecht zijn middeleeuwse binnenstad dankzij een goed verzorgde stadsvernieuwing heeft behouden.

INFORMATIE

ROUTEBESCHRIJVING
Vanuit stationshal (Centrumzijde) op het Stationsplein scherp naar rechts richting Moreelsepark. Via roltrap naar beneden.
Na 100 meter LA Moreelsepark. Catharijnesingel oversteken en op Mariaplaats RA Mariahoek.

Aan het eind, voor nr 9 LA door smal voetpad.

Op de Mariaplaats RD naar Mariaplaats (nrs. 30 t/m 35; modern hof). Bij nr. 31 (gebouw Gerard van Honthorst) door nauwe doorgang en RD naar Walsteeg. Daar RA en dan LA, langs de slagboom en over het terrein van Grand Hotel Karel V.

Einde hoofdgebouw LA. Door park en langs fontein met bronzen beelden naar uitgang op de Springweg. Daar RA.

Tweede weg RA Zilverstraat. Bij nr 46 LA Zilverberghof. Einde RA Tuinstraat. Einde LA en direct weer LA Andreashof. Bij nr 11 RA.
Op Andreasstraat LA. Dan LA Springweg. Bij nr 102A RA door poort (loop even naar rechts om de mooie open ruimte te ervaren). Voor gebouw met rode luiken (kinderdagverblijf) LA.
RA Zwaansteeg.

Op Oudegracht LA. Dan RA brug over en weer RA langs gracht. Bij nr 246 LA Abraham Dolesteeg. Na 50 m LA Abraham Dolehof.
RA Lange Nieuwstraat, bij nr 39 RA Reguliersteeg.
Op Oudegracht LA en na 40 m weer LA Dorstige Hartsteeg.
Na nr 15 RA Dorstige Harthof. Einde LA Korte Smeestraat. RA Lange Nieuwstraat.
Na nr 85 RA, rechts langs ingang parkeergarage. Dan LA (voetpad over de ingang van de P-garage). Op de binnenplaats bij 12H/I RA en aan eind LA. Op Vrouwjuttenstraat schuin oversteken nr Vrouwjuttenhof. Na nr 53 RA Eligenhof.

Op Oudegracht RA. LA over brug en Geertestraat in.
Bij de achterkant van de kerk LA en RD Korte Rozendaal. Einde RA en dan LA Pelmolenweg (langs singel). Derde weg LA Hoogstraat, LA Moutstraat, aan eind RA lange Rozendaal.

Brug over, RA en direct weer rechts via trap naar beneden. Voetpad naar links langs de werf volgen. Bij de brug via wed omhoog. LA Twijnstraat. RA Doelenstraat. (Ga bij nr 12-46 door poort voor blik op voormalig Nicolaasklooster.) Einde Doelenstraat LA.

Op Nicolaaskerkhof vrijwel RD en bij nr 12 door poort. Eerste weg RA en onder groot geel gebouw door. Op Lange Nieuwstraat LA. RA Eligenstraat.

LA Nieuwegracht. RA brug over en Magdalenastraat in. Bij nr 22 LA. Keukenstraat oversteken en door volgende hof naar Schalkwijkstraat. Daar RA.

Aan eind LA Bruntenhof. LA Brigittenstraat. RA Oudekamp. RA Herenstraat. LA Jeruzalemstraat. RA Kromme Nieuwegracht.
Volg deze met de bocht naar links. LA Pieterstraat.
LA Pieterskerkhof en weer terug, Pieterskerkhof volgen. LA Achter St. Pieter
Op Pausdam RD en langs rechterzijde Nieuwegracht. Na 40 meter RA Hofpoort. Terug nr Pausdam.

LA Achter de Dom. LA (na nr 5) Pandhof van de Dom.
Domplein schuin over en door groene deur (naast 22) naar Flora’s hof.
LA Servetstraat. Brug over en schuin rechtdoor Buurkerkhof in.
Bij 4 LA en weer LA (Donkerstraat). RA Zadelstraat. Op Mariaplaats RD naar pandhof Ste Marie. Schuin oversteken en LA. Singel oversteken en vervolgens via trap Moreelsebrug over. Aan einde via korte trap RA en over promenade naar CS.

LENGTE 8 KM

START Centraal Station

HORECA Drie tips: het terras in de boomgaard van Karel V; een van cafés en/of terrassen op de Tolsteegbarrière, beter bekend als het Ledig Erf; het Museumcafé van het Universiteitsmuseum Utrecht (di-zo van 10-17).

GPS Een GPS bestand kun je binnenhalen op RouteYou.

PRINT Klik op de kleine afbeelding en je kunt routekaart en -beschrijving printen.