Neem op een zonnige middag de trein van Breukelen naar Gouda en zie de zon steeds weer schitteren in de sloten die zich in rechte lijn richting horizon uitstrekken. Met de weilanden ertussen liggen ze verankerd in een strak schema – weide, water, weide, water, weide; de kracht van herhaling, dat zijn de veenweiden van het Groene Hart.
Zompig moeras
De veenweiden van het Groene Hart, een landschap dat hard op weg is om z’n eerste millenniumverjaardag te vieren, want in de loop van de elfde eeuw begon de grootschalige ontginning. Grandioos, in welke strakke maten de zompige en ontoegankelijke hoogvenen werden ontgonnen. Regelmaat en rationaliteit waren nodig om verzekerd te zijn van een goede afwatering en van levensvatbare boerenbedrijven. Op het kaartfragment zie je hoe eeuwen later de strakke planning er nog van afspat.
De Gerverscop
Vanaf een ontginningskade, op de kaart de Gerverscop, werden percelen uitgezet met een diepte van 1250 meter en een breedte van 110 meter, een kavel groot genoeg om een familie van te onderhouden. Evenwijdig aan elk perceel groeven de veenbedwingers sloten (de blauwe lijntjes) die zorgden voor de ontwatering. Eeuwen later is deze strokenverkaveling nog in volle glorie aanwezig, waard om wereldcultuurerfgoed te worden. Wel zijn de breedtes verkleind, vaak is voor een betere afwatering een extra sloot gegraven.
Op de kop van elke kavel kwam een boerderij (de zwarte vlakjes op de kaart), naast elkaar leidden ze tot een langgerekt lint – het is de kenmerkende dorpsvorm in het veenweidegebied.
Pompen of verzuipen
Na de ontginningen was het werk niet klaar, integendeel, want langzaam maar zeker verging het bovenste veen (afgestorven plantenresten) door blootstelling aan zuurstof en verdween, de bodem daalde en het werd natter en natter; akkerbouw was niet meer mogelijk, veeteelt kwam ervoor in de plaats. Maar die runderen dreigden in de drijfnatte weilanden weg te zinken; alles werd uit de kast gehaald om het land droog te houden: extra sloten om water af te voeren, molens om dat water weg te malen, later gevolgd door diesel- en elektrische gemalen. Dijken moesten het steeds lager liggende land tegen overstromingen behoeden. En nog altijd geldt: pompen of verzuipen.
Dwars door het Groene Hart
In een bijzonder treinritje dat dwars door het Groene Hart gaat maak je kennis met de veenweiden en zijn lotgevallen. Stap op in Breukelen en neem de stoptrein naar Gouda/Rotterdam. Stap over naar Alphen aan de Rijn en ga terug via Woerden naar Breukelen.
1 Kortrijkse molen
De open veenweiden hebben de afgelopen 150 jaar niet altijd hun karakter behouden. Neem de Kortrijkse molen, in 1675 neergezet om overtollig water weg te malen. Ooit in het open land, nu is het een relikwie uit vervlogen tijden, ingekapseld als een kanarie in een kooi.
2 Als een schaar
Direct voorbij het viaduct rijdt de trein in een landelijke omgeving, eerst belemmert een kraag van struiken het wijde zicht, maar dan komen ze in beeld, de lange weilanden gescheiden door sloten, en kijk je van links naar rechts dan zie je hoe de percelen en sloten in dezelfde richting liggen en dat de trein er diagonaal doorheen snijdt, als een schaar scheurt ie het weidekleed doormidden.
3 Gerverscop
Iets verder naar rechts ligt de bomenrij van Gerverscop, een ontginningskade met daarlangs de wat minder zichtbare boerderijen. Vanuit deze lijn, een van de vele, is het veen in noordwestelijke richting ontgonnen (zie kaart en tekst hierboven).
4 De Oude Rijn
De Oude Rijn is in een flits voorbij, knap als je ‘m ziet, toch is het belang van deze veenrivier groot, want vanaf de oevers (waar hier en daar mensen woonden) was het mogelijk de woeste gronden in te trekken. Dat gebeurde na 1100.
5 Breeveldse molen
Het markante gebouw was van oorsprong een windmolen, maar na 1931 ging een dieselgemaal het werk doen en werd de molen verbouwd, toch, aan de veelkantige basis blijft de vroegere windmolen herkenbaar. En mooi dat ie een spits dakpannenmutsje kreeg. Tegenwoordig staat ie er helemaal voor de sier, want een nieuw gemaal op een andere plek houdt de polders Breeveen en Haanwijk droog.
6 Opnieuw strakke veenweiden
Voorbij Woerden is het perceelsritme weer krachtig: weide-water-weide-water-weide-water, het blijft toch een wonder dat die strakke verkaveling al bijna 1000 jaar standhoudt.
7/8 De Dubbele en de Enkele Wiericke
De brede Wierickes zijn korte onderbrekingen van het weide-slootritme, ze zijn aangelegd om water van de Oude Rijn (in het noorden) in de Hollandse IJssel te lozen. De Dubbele Wiericke is nogal verborgen in het groen, maar de Enkele laat zich goed zien: eerst is daar het dijkje in het land, en dan de brede sloot, duidelijk staat het waterpeil hoger dan het omringende land, mooie illustratie van het dalende maaiveld door het verdwijnende veen. Komt er een gat in de dijk dan overstromen alle omliggende weiden.
9 Gouwe in Gouda
Hoog rijdt de trein over de Gouwe en dat biedt een prachtig zicht op deze van oorsprong veenrivier (van Boskoop naar Hollandse IJssel) die later gekanaliseerd is en een verbinding vormt tussen Oude Rijn en Hollandse IJssel.
Tijd voor een tussenstop? Maak een stadswandeling door Gouda.
10 Waddinxveen
Als je op station Waddinxveen (in de rijrichting) naar links kijkt zie je mooi het hoogteverschil tussen de waterplas en de huizen onderaan de dijk. Die huizen staan in droogmakerij de Zuidplaspolder die hier is ontstaan nadat het veen eruit was gebaggerd om na droging als turf te branden in stedelijke kachels. Na de vervening bleef een grote waterplas achter, die in 1840 weer is drooggemalen. Uit de diepe droogmakerij (ruim vijf meter beneden de zeespiegel) pompt een gemaal het water naar de hoger gelegen waterplas.
11 Boskoop, de tuindersbedrijven
Links en rechts van het spoor liggen percelen met struiken, het zijn boomkwekerijen op vruchtbare veenakkers, die door er steeds weer modder op te brengen hun vruchtbaarheid behielden.
12 De hefbrug
Net buiten Alphen aan de Rijn passeer je opnieuw de Gouwe, links ligt de markante hefbrug. Nog iets verder staat de Steektermolen vol in het zicht. Tegenwoordig draaien de wieken soms als hulp voor het elektrische vijzelgemaal dat nauw tegen de molen aanligt en goed zichtbaar is.
13/14 Wiericke
Nog een keer Enkele en Dubbele Wiericke, heel goed zie je de dijk. Ondertussen heb je tussen Alphen, Bodegraven en Woerden weer zicht op de strokenverkaveling, dat is dé ‘imagetrack’ van deze treinreis: water-weide-water-weide.
INFORMATIE
Trein De route is beschreven vanaf station Breukelen, te bereiken met de sprinter uit Utrecht, Amsterdam of Rotterdam/Gouda.
Neem in Breukelen de trein richting Rotterdam. Stap in Gouda over op de trein van R-net naar Alphen aan de Rijn. En neem daar de Sprinter richting Woerden/Utrecht. Stap in Woerden over voor de richting Breukelen/Amsterdam.
Het rondje Breukelen-Gouda-Alpen aan de Rijn- Woerden-Breukelen gaat op z’n snelst in ruim anderhalf uur. Voor treintijden zie NS.nl.
Alvast een impressie? Klik hier voor een kort treinreisje (met aan het slot de Enkele Wiericke).
Wandelen in Gouda Onderweg leent Gouda zich voor een tussenstop. Daar laat de wandelroute ‘1000 jaar bodemdaling’ je kennismaken met de gevolgen van de daling van de veenbodem.
Wandelen in de veenweiden Je kunt de veenweiden en hun strakke inrichting ook zelf bewandelen, bijvoorbeeld via een mooie route in de Lopikerwaard.
