Het rivierenlandschap staat centraal in deze route, al duurt het meer dan twintig kilometer voor de Lek zelf is te zien. Toch heb je er dan al grondig mee kennisgemaaakt, want elke meter van het landschap waarin je hebt gefietst is door de rivieren beïnvloed. Eerst zijn er de komgronden 1, 2, de laaggelegen delen, waar het water na een overstroming terechtkwam – langzaam stromend, en zwevend slib met zich meevoerend. Dat bezonk en vormde een kleilaag, plamuurde de ondergrond zo’n beetje dicht; altijd was het er nat, vochtig en moerassig, geen lekkere plek om te wonen en zelfs nu, nadat sinds de jaren vijftig de waterhuishouding enorm is verbeterd, wonen er weinig mensen. Wie er vroeger woonde had kunstgrepen nodig, hoogde z’n woonplek op en ging vanuit die zogeheten woerd het moeras in om in de eendenkooi of de griend te werken. Of had een weide met een paar runderen, maar het grootste deel van de graslanden was voor de oogst van hooi; een keer per jaar, meer zat er niet in.
Oeverwal en stroomrug
Vlakbij de hoofdstroom waren de omstandigheden beter, want als daar de boel overliep, konden door de hogere watersnelheid alleen zware deeltjes bezinken, die als maar stapelend verhoginkjes vormden – oeverwallen, waar je goed kon wonen en waar je op het lemige zand akkers en boomgaarden kon aanleggen. Ze liggen op deze route vooral langs de Lek 7, 8.
Sinds de aanleg van dijken ligt de bedding van de rivier min of meer vast, maar daarvoor had ie de vrijheid steeds nieuwe wegen te vinden. Was er een nieuwe hoofdstroom ontstaan dan verlandde de oude rivierbedding, maar bleef in het landschap herkenbaar dankzij de wat hoger gelegen oeverwallen waar je vaak akkers en boomgaarden ziet. Dat is mooi te zien in het dorp Schoonrewoerd 6, waar de weg licht omhoogloopt, naar de ‘top’ van de stroomrug; de kerk is er op het hoogste punt gebouwd. Al moet erbij verteld worden dat de plek ook nog eens werd opgehoogd – niet voor niets zit er ‘woerd’ in de naam.
Het verhaal van de kaarten
Het patroon van komgronden en oeverwallen is te zien op de twee kaartfragmenten. Bovenin stroomt de Lek, direct ten zuiden daarvan zie je de bochtige lijn van de dijk. De witte kleur staat voor akkers en zowel de stad Culemborg 9 als het land ten westen van de spoorlijn zijn hoger gelegen oeverwallen, in het zuidwesten is het natter en leger; de eendenkooi is ook indicatie van lage komgronden. Mooi zijn de namen Hooge Prijs en Lage Prijs. Beide polders zijn ontgonnen rond 1100, om kolonisten te trekken kreeg de polder een wervende naam: Parijs (toen al een topstad). Hooge Prijs verwijst naar de ligging op een oeverwal; strak zijn de percelen, in een zich herhalend noord-zuidritme.
Diefdijk
In het westen van de kaarten is een stukje te zien van de Diefdijk 3 – dwars op de Lek, reikend tot de Linge, rond 1284 aangelegd om de polders ten westen ervan te beschermen. Dat lukte niet altijd, want enkele keren brak de dijk , twee grote waterplassen (4, 5) zijn er de getuigen van.
De nieuwe dijk had grote gevolgen, want vergrootte de waterproblemen aan de Culemborgse kant. Die waren toch al aanzienlijk door bodemdaling en een hogere waterstand in de Lek door de afdamming van de Kromme Rijn. De waterzorgen werden zo groot dat de inwoners van de polders Paveijen en Rietveld 2 hun huizen moesten verlaten.
Begin 19eeeuw kreeg de dijk een militaire betekenis in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Via Fort Everdingen en Werk aan het Spel 7 (in 1900 nog militair geheim, dus niet concreet op de kaart) kon het water binnenstromen om polders als de Lage Prijs en Goilberdingen onder water te zetten en zo de vijand tegen te houden.
Rond de Tweede Wereldoorlog werden langs de dijk bunkers gebouwd, maar inmiddels zijn alle militaire functies verleden tijd. Een van de bun-
kers 3 werd kunst, want doormidden gezaagd is de binnenkant zichtbaar gemaakt. Het leidde tot een totale omdraaiing: van verdedigingswerk naar toegangspoort tot een natuurgebied.
In de waterbeheersing van de 21eeeuw speelt de Diefdijk nog altijd een belangrijke rol. Mocht ooit de dijk bovenstrooms in de Betuwe doorbreken dan zal de Diefdijk voorkomen dat het water verder stroomt richting Vijheerenlanden en Alblasserwaard. Dan zal ook de opening van snelweg A2 met drie betonnen balken, verstopt in het viaduct, gesloten worden. Een keer per jaar komen ze uit hun schuilhut om tijdens een proefsluiting vast te stellen dat ze hun werk zullen doen als het echt nodig is.
Culemborg
In het oosten van de kaartfragmenten ligt Culemborg 9, in 1900 nog binnen z’n stadswallen, nu met vele (forensen)wijken erbij een eind opgerukt in de polder Hooge Prijs. In de tweede helft van de 13eeeuw is de stad gesticht en na al die eeuwen is de oude plattegrond nog goed herkenbaar. De drie delen van de binnenstad zijn van elkaar gescheiden door min of meer west-oost lopende grachten (de blauwe lijntjes). In het midden ligt het oudste deel oudste met de Markt (met een prachtig stadhuis, en aan de zuidzijde afgesloten door een echte stadspoort). Een welvarende periode in de 14eeeuw trok vissers en ambachtslieden aan die voor een deel in de noordelijke stadsuitbreiding de Havendijk gingen wonen. Eind 14eeeuw volgde in het zuiden verdere uitbreiding met de Nieuwstad.
START en FINISH
OV-fietsen zijn te huur bij de rijwielstalling van station Culemborg. Check voor vertrek of er fietsen klaar staan. Op ovfietsbeschikbaar.nl kun je dat live zien.
AFSTAND 29 km
INKORTING
Bij knooppunt 44 kun je naar rechts naar nr 40; dan is de route 19 km. Maar ga dan toch eerst even naar links en kijk bij de bijzondere doorgezaagde bunker, net voorbij de A2 (routepunt 3).
KNOOPPUNTEN
Station Culemborg – vanuit rijwielstalling rechtsaf; na 1 km rechtsaf onder spoor door naar 87 – 85 – 86 – Linksaf richting 44, direct weer rechtsaf richting 73 – 44 – 45 – 46 – 47 – richting 01 – in Zijderveld: ga bij rotonde het dorp in via Dorpsstraat – 01 – 44 – 40 – 41 – 42 – 33 – 87, tot station Culemborg.
De route is ook te vinden op de routeplanner van de Fietsersbond.
TREIN Kijk op ns.nl voor treintijden.
PARKEREN
Fort aan de Spoel; Carpoolplaats aan de A2, afrit 12 Everdingen; bij knooppunt 45 (Wiel van Bassa).
HORECA
Koffiehuis Weervolvenhuisje (open in het weekend, net voorbij knooppunt 86); Schoonrewoerd (De Zwaan; zondag gesloten); Fort Everdingen (open op vrijdag en in het weekend); Fort aan de Spoel (maandag, dinsdag gesloten); op de Markt van Culemborg.
PRINT VAN DE ROUTE
Klik op de link voor een afdruk van de routekaart en de bezienswaardigheden onderweg.
ONDERWEG
1 De komgronden
Na de spoorlijn fiets je midden in de komgronden. Tot ver in de 20e eeuw woonde er niemand, maar nu is er moderne veeteelt mogelijk dankzij verbeterde afwatering en zijn er wat boerderijen gebouwd. Behalve aan de weilanden zijn de komgronden te herkennen aan de populierenbossen en grienden (wilgenakkers, waar de takken werden geoogst).
2 Paveijen en grienden
Door bodemdaling, Diefdijk en extra wateraanvoer werd het zo nat dat de nederzetting Paveijen werd opgeheven; nog altijd is het relatief nat, waardoor grienden er goed gedijen.
3 Diefdijk
De kazemat net voor de A2 waakte over de afsluitbare doorgang voor de snelweg; in het viaduct zijn de betonnen balken opgeslagen die op de A2 kunnen worden geplaatst om de dijk sluiten.
Zijn militaire functie verloor de Diefdijk, daarom was het mogelijk van bunker 599 landart te maken. Doorgezaagd vormt 599 een eenheid met de waterbergingsplas erachter.
4 De Waai en Molenkade
Eind 14eeeuw braken in de Betuwe de rivierdijken en wist het water de Diefdijk te ondermijnen. In de 16eeeuw gebeurde dat nog een keer. Een grote ronde waterplas, de Waai, bleef achter, waaromheen de herstelde dijk kwam te liggen.
5 Het Wiel van Bassa
Deze enorme waterplas ontstond na een dijkdoorbraak in februari 1581; heel de Betuwe liep onder, ook Culemborg, waar de Nieuwstad blank stond.
6 Schoonrewoerd en de copes
In Schoonrewoerd loopt de weg licht omhoog, naar de ‘top’ van een voormalige rivierbedding (de stroomrug); de kerk is er op het hoogste – nog wat extra opgehoogde – punt gebouwd. Op zo’n stroomrug met zijn zandige oeverwallen is de bodem geschikt voor boomgaarden.
Dit is het land van de middeleeuwse cope-ontginningen met vaste perceelsmaten: 110 meter breed, ongeveer 1250 meter lang.
7 Fort Everdingen en het Werk aan het Spoel
Beide forten zijn onderdeel van de Nieuwe Hollandse waterlinie. Er kon water worden ingelaten vanuit de Lek; de forten moesten de inlaatplekken beschermen. Nu hebben ze allebei nieuwe functies: in Fort Everdingen is een camping en bierbrouwerij; Werk aan het Spoel is een culturele hotspot met amfitheater voor optredens.
8 De uiterwaarden
In de uiterwaard zijn nieuwe geulen gegraven om water sneller af te kunnen voeren.
9 Culemborg
Je rijdt dwars door de historische stadsplattegrond: de Havendijk was een eerste uitbreiding van de oude stad, die begint bij de grote muurschildering van Miss Blanche sigaretten. Met de Markt en het fraaie stadhuis als middelpunt eindigt de oude stad bij de Binnenpoort; daarna volgt de Nieuwstad.
