In zacht avondlicht verwarmen zich de muren van Zollverein XII. Gebouwd in 1932 als steenkolenmijn van de toekomst in een strakke Bauhausstijl waren de ‘wielen’ van de schachtliften decennia het epicentrum van de winning van het zwarte goud. Hier verstrengelde de schoonheid van bouwkunst zich met efficiënte en veilige mijnbouw. In 1986 sloot de mijn, en alleen de schoonheid bleef, en die kreeg steeds meer waardering, leidend tot de status van wereldcultuurerfgoed en dat plaatste de Zollverein XII in het hart van de mijn- en industriecultuur van het Ruhrgebied. Is een beter startpunt van een fietsroute denkbaar?
Van spoorlijn naar fietspad
Sinds kort heeft het Ruhrgebied een knooppuntennetwerk naar Nederlands voorbeeld, en vanaf de Zollverein is een ronde van 35 km mogelijk, die vele soorten industrieel erfgoed aandoet. Toen mijnbouw en industrie bloeiden doorsneden talloze spoorwegen het Ruhrgebied, bijvoorbeeld voor het kolentransport van de mijnen naar cokesfabrieken en hoogovens. De lijnen die vanaf de Zollverein liepen zijn veranderd in fietspaden. Rondom klinkt nu een koor van vogels – merels fluiten zich er bovenuit – die zich verborgen houden in de groene omkaderingen van struiken en bomen; het is fietsen over zwart asfalt met groene wanden.
Steenpuisten
Bij de steenkoolwinning kwamen massa’s waardeloze stenen mee omhoog. Die werden op een hoop gegooid, overal lagen die afvalbergen – Haldes – als zwarte puisten in een geschonden landschap met dampende schoorstenen en vervuilde rivieren. De Kohlenpott, de trotse bijnaam, leverde de brandstof en was met zijn industrie tegelijk de motor van het naoorlogse Wirtschaftswunder. En waar de welvaart steeds meer glans kreeg, versterkte de vervuiling het gitzwarte uiterlijk van Duitslands grootste industriegebied. Op de Halde van de Rheinelbe (voorbij knooppunt 49) herinnert de kale, zwarte top aan hoe het was, maar kijk je vanaf de Himmelstreppe – op vele Halden staat op de top een monumentaal kunstwerk – in het rond, dan zie je hoe het is: een zee van groen omspoelt de top. Hier zie je hoe het zwarte imago – dat nog altijd rondwaart – door de werkelijkheid is ingehaald. Tot die realiteit hoort dat de steenkoolwinning waaraan het Ruhrgebied zijn bestaan ontleende, met de sluiting van de laatste mijn in december 2018 definitief voltooid verleden tijd is.
Wat verder, voorbij Knooppunt 45, ligt nog zo’n puist, de Pluto, en vanaf daar kijk je uit op de Halde Hoheward, een soort van superafvalstenenberg, afkomstig van meerdere mijnen. Op de top tekenen zich de bogen af van het Horizonobservatorium, waarmee de overgangen van de jaargetijden zijn te ervaren.
Tussendoor is de route van spoorbaan gewisseld, naar de Erzbahn, waarover vanaf het Rhein-Hernekanaal ertsen werden vervoerd naar de hoogovens in Gelsenkirchen en Bochum. Op de spoorsplitsing ligt de Erzbahnbude, een voor het Ruhrgebied kenmerkende kiosk, waar je drank, snoep, kranten en tabak kunt kopen. Vaak lijkt het hier een hangplek voor pensionado’s – bier of koffie drinkend naast hun elektrische fietsen.
Emscher en Nordstern
Bij knooppunt 44 schakelt de route naar het pad langs een andere transportweg door het Ruhrgebied: het Rhein-Hernekanaal, gegraven in het dal van het riviertje de Emscher, dat er vlak naast stroomt. Als je die passeert ruik en zie je dat de vergroening z’n grenzen kent. Veel is er verbeterd in de zuivering van afvalwater, maar hier is de associatie met een open riool niet ver. In contrast daarmee staat de Graf Bismarckhaven, die van vervallen werkhaven van een steenkolenmijn veranderde in een mooie woonhaven met ruime terrassen en moderne nieuwbouw. En ook voormalige mijn de Nordstern is een voorbeeld van de geslaagde transformatie, want de zwarte velden van weleer werden bloemenakkers dankzij de Bundesgartenschau van 1997. Boven op het mijngebouw staat Hercules; hij heeft zijn ondergrondse werken volbracht en staat op het punt nieuwe uitdagingen tegemoet te gaan. Zal de oppergod hem laten vliegen?
Opnieuw is er een verbouwde spoorlijn, met onderweg nog een blik op arbeiderskolonie Hegemannshof – tienduizenden trokken vanaf eind 19e eeuw naar het Ruhrgebied, er was een enorme behoefte aan woningen. Los van de steden werden overal en nergens, maar dichtbij mijn of fabriek ‘kolonies’ gebouwd; door dat ontbreken van stadsplanning zit er nog steeds een zekere rommeligheid in de ruimtelijke structuur van de Kohlenpott.
De Kokerei
Volg, terug op Zollverein de in Bauhausstijl omhulde transportbanden, die zich vanaf de mijngebouwen als de tentakels van een stramme spin vertakken. Hierover rolden de steenkolen rechtstreeks van de mijn naar de Kokerei, waar ze onder hoge druk en temperatuur ontgast werden tot cokes, brandstof voor de hoogovens. Geen betere plek om de route te beëindigen dan op het terras van Café Die Kokerei met uitzicht op de ovenpanelen, waaruit vroeger de snikhete cokes in een koelwagen tuimelden die ze naar de naar de blustoren reed, want zonder snelle koeling verteerden de cokes tot as. Nu ligt er in (weliswaar zeldzame) wintertijden een schaatsbaan, en in de zomer heb je vanaf het terras een unieke inkijk in een bijzonder stukje herbestemd industrieel erfgoed.
DE ROUTE
START EN FINISH Knooppunt 59 op Zollverein XII.
NAAR HET EERSTE KNOOPPUNT
Ga op Zollverein na de ingang links langs het schachtgebouw; op het plein van het Ruhrmuseum rechts langs het museum. Ga voor de onderdoorgang RA (bij blokken met groene vierkanten) en volg dit spoor naar Knooppunt 59.
Volg de knooppunten 59–60–49–48–46–45–44–63–90–61–60–59.
Zie ook:
UITSTAPJES
Maak op een paar plekken een bijzonder uitstapje.
– Na knooppunt 49 kun je omhoog (en weer omlaag) naar de Himmelstreppe op de Halde Rheinelbe met uitzicht over het groene Ruhrgebied.
– Na knooppunt 45 kun je heen en weer naar Halde Pluto met zicht op Halde Hoheward.
– Ga bij knooppunt 90 naar de Nordstern en bekijk daar gebouwen en park. Fiets terug naar knooppunt 90.
– Rijd bij terugkomst door richting knooppunt 57 tot aan de Kokerei (400 meter) met café Die Kokerei.
HORECA
Zollverein XII (bij het Ruhrmuseum en bij de Kokerei), Erzbahnbude, Nordstern.
FIETSHUUR
Op Zollverein is een Revier-Rad-station. Fietshuur (ook elektrisch) vanaf €9 per dag.
MEER ZIEN?
Op het terrein van Zollverein kun je rondleidingen boeken, het Ruhrmuseum (geschiedenis mijnbouw en industrie) en het Designmuseum bezoeken.
Nabij: Landschaftspark Duisburg-Nord, dwalen over het terrein van een stilgelegde hoogoven. Aanrader!
Zie ook de site van het Ruhrgebied.
HOE KOM JE ER?
Met de auto: navigeer naar Fritz-Schupp-Allee, Essen. Vanaf Utrecht is het een kleine twee uur rijden (175 km)
Met openbaar vervoer: in Oberhausen overstappen op RegionalBahn 32 naar station Essen Zollverein Nord.
OVERNACHTEN
Hotel Friends Zeche Zollverein Essen, in strakmoderne mijnbouwstijl, op het terrein van Zollverein.
