Oud-Kraggenburg, van leidam tot landart

‘Hee schipper, we zijn er bijna. Ik zie het licht van Kraggenburg’, opgetogen klinkt de stem van de stuurman. De wind neemt toe in kracht, maar de haven van Oud-Kraggenburg is nabij. ‘Ja, mooi zo. Zijn we weer veilig over’, is het opgeluchte antwoord.
Het zou zomaar een dialoog kunnen zijn uit de tijd dat het licht op het puntje van de dam nog in volle zee lag, en de haven naast het lichtwachtershuis beschutting bood. Maar het water verdween en maakte plaats voor het wijde land van de Noordoostpolder. Tot de droogmaking (eind 1940 werd de ringdijk gesloten) was dit het einde van de dam, die vanaf de monding van het Zwarte Water zes kilometer de Zuiderzee instak.

Het lichtwachtershuis met vuurtoren.

Er waren twee leidammen, waartussen de schepen voeren; ze waren bedoeld om de verlanding van de monding van het Zwarte Water tegen te gaan. En daarmee moest de haven van Zwolle beter bereikbaar worden voor schepen met grotere diepgang – passend bij de ambitie van Zwolle om uit te groeien tot de derde haven van Nederland. Op de kaart uit 1900 zie je de ligging van de dammen – de linker liep onder bij vloed, de rechter alleen bij extra hoog water.

Topografische kaart uit 1900.
Dezelfde uitsnede, maar dan uit 2016 (Bron: J.W. van Aalst, www.opentopo.nl).

Lijn in het landschap
Bij de inrichting van de nieuwe polder is rekening gehouden met de historische betekenis van de dammen; vanaf hier lopen de kavels van de nieuwe akkers het land in, loodrecht aan de ene, schuin aan de andere kant. Op de kaart uit 2016 is het tracé goed te volgen als een kaarsrechte streep tot aan de dijk van de Noordoostpolder. Daarna houdt het op, begint het open water; daar is de leidam verdwenen, want was niet meer nodig. Toch is een piepklein stukje bewaard gebleven.

Pier+Horizon
Maar, sinds 2016 klopt het kaartfragment niet meer, want toen werd hier het zevende landartproject van Flevoland geopend. De spil van dit kunstwerk van Paul de Kort is de pier die precies in het verlengde van de leidam ligt; het brengt het verleden opnieuw tot leven. Pier + Horizon heet het, een verwijzing naar het geometrische schilderij Pier + Oceaan van Mondriaan.
Rondom dobberen rechthoekige plantenbakken, die met een lijn zijn vastgemaakt aan een paal. Binnen de beperking van de lijnlengte kunnen ze zich bewegen en zie: waar de wind waait, daarheen dobberen ze; min of meer in formatie – zo de wind waait, waait zijn kragje. Want kraggen, zo heten deze bakken. In feite zijn het drijvende veeneilandjes, die bestaan uit een mat van riet, waterplanten en plantenresten; je vindt ze in de aangrenzende veengebieden op het vasteland (de Wieden). Daar werden ze rond 1840 losgestoken en verzwaard met keien in matten van 15 bij 2 meter afgezonken als fundament voor de leidammen.

Kraggen in tegenlicht.

Niet alleen de kraggen zijn een mooie verwijzing naar de historie, dat geldt ook voor de palen. Hun opstelling in een strak zeshoekig raster verwijst naar de inrichtingsplannen van de polder. Hier zou de theorie van de Duitse geograaf Christaller tot werkelijkheid worden gemaakt. Met zijn Centrale Plaatsen Theorie had hij een hiërarchie van plaatsen bedacht op basis van een zeshoekig systeem. Rond een centrale plaats – Emmeloord – was ruimte voor een aantal kleine kernen op gelijke afstand van elkaar. In de dorpen zouden alleen voorzieningen voor dagelijkse behoeften zijn, zoals een bakker, slager en supermarkt. In de centrale plaats – op maximaal een uurtje fietsen – konden bewoners terecht voor ‘hogere’ voorzieningen als kleding, meubels, ziekenhuis of bioscoop. Al is het idee door onder andere de opkomst van de auto nooit echt gaan leven, kijk op de plattegrond en je herkent de Centrale Plaats Emmeloord met daaromheen de dorpen.

Een lijn van kunst en historie
Op het einde van de pier ben je alleen met de natuurelementen; de wind waait door de kraggen, een aalscholver droogt zijn verenkleed, het water schittert in tegenlicht. Kunst en natuur verstrengelen zich met elkaar. Aan het andere uiteinde, bij het lichtwachtershuis en het lichtbaken kijk je naar cultureel erfgoed, herinnering aan de Zuiderzeetijd. Het zou mooi als die lijn van kunst en cultuurhistorie een doorgaande zou worden. Dat die lijn, zo zichtbaar op de kaart, wandelbaar wordt en een betere markering in het veld krijgt. En dat op die manier het kunstwerk een verlenging krijgt, een landartwork van horizon aan het water tot lichtbaken in het weidse polderland.

Zicht op het einde van de leidam.

WANDELEN
De Kraggenburgroute is 10 km lang, ook te zien via Google Maps. Goed te combineren met een route door het Waterloopbos, die globaal staat aangegeven.

Routebeschrijving
LA = linksaf; RA = rechtsaf; RD = rechtdoor; ri = richting
Ga vanaf de parkeerplaats aan de Kadoelerweg RA het fietspad op en volg iets verder de paarse pijl naar rechts, dwars door het bos. Aan de rand van het bos, op het fietspad: RA.
Steek de weg over en vervolgens de brug en ga RD over het fietspad (ri knooppunt 14).
Eind fietspad LA (loop links van de weg en pas op: het is er rustig, maar sommige auto’s rijden hard).
In bocht van de weg RA (ri knooppunt 34). Op de dijk LA. Einde fietspad verkeersweg oversteken (ri knooppunt 23). Volg na 50 m de paarse pijl en via overstap weiland in. Na ongeveer een half uur (ruim 2, 5 km) voor een hek LA. Door een klaphek en loop RD een bomenlaan. Na 30 m RA (bij paaltje met bruine pijl en blauw-geel schildje). Het pad slingert door het bos en komt uit op fietspad. Daar RA. Na ongeveer 300 m ligt links de Parkeerplaats.

Het Waterloopbos
Rijd voor het bijzondere Waterloopbos (het vroegere Waterloopkundig laboratorium, waar vele toekomstige waterstaatkundige werken, zoals de Oosterscheldedam, op schaal werden onderzocht; nu in beheer bij Natuurmonumenten) vanaf de parkeerplaats over de N352 richting Vollenhove en volg de borden naar het Waterloopbos. Vanaf het restaurant/infocentrum zijn er twee bewegwijzerde routes, de witte van 3 km, de gele van 1,1 km. Beide zeer de moeite waard.
Vanaf de bushalte: buslijn 71 vanaf Zwolle; halte: Voorstersluis, Marknesse; de bushalte ligt tussen de twee routes in. Na de brug begint de Kraggenburgroute. Vanaf de bushalte ga je links het Waterloopbos in.

Als in een golf zijn elementen van de Deltagoot (waarin het effect van golfslag werd onderzocht) in verschillende hoeken schuin gezet en getransformeerd tot kunstwerk Deltawerk.
Verroeste golfmachines worden langzaam maar zeker een met de natuur.

FIETSEN
Deze fietsroute is bijna 30 km lang. Je ziet niet alleen Oud-Kraggenburg en Pier+Horizon, maar ervaart ook de weidsheid van de polder, waar langs de rechte wegen nog veel oorspronkelijke boerderijen staan. De route begint en eindigt in het bijzondere Waterloopbos. De route is ook te vinden en als GPS te downloaden op de Fietsplanner van de Fietsersbond.

Plaats een reactie