Surrey Docks, Londen - Wim ten Brinke

Lavender Pond, een mooi natuurgebiedje in metropool Londen – vroeger lag hier het Lavender Dock, een opslaghaven voor dikke boomstammen en onderdeel van de Surrey Docks, een uitgestrekt havengebied met door sluizen afgesloten insteekhavens, de docks. Ooit waren deze havens op de zuidoever van de Thames een draaischijf in de wereldhandel. Van die rol is niets meer van over; na hun sluiting kregen ze een totale make-over, en deze wandelroute laat de vele veranderingen zien, met nu en dan een blik naar een bewaard stukje verleden.

Rotherhite

Een kaart uit de 18e eeuw laat zien dat de zuidoever van de Thames bestond uit moerassen (het Redriff Marsh); slangvormig kromt de bebouwing van Rotherhithe 1 zich langs de oever, tussen rivier en moeras. Dat oude dorp bestaat nog, als een verrassende enclave in wereldstad Londen. Ineens sta je voor een oude begraafplaats en een historische kerk, alsof er in de metropool een onzichtbaar draaideurtje zit dat je zomaar een Brits plattelandsdorpje binnenvoert. Maar vergis je niet, al eeuwen geleden kreeg dit dorp haar plaats in de wereldgeschiedenis: tegenover de kerk ligt de Mayflower, een pub genoemd naar het zeilschip dat in juli 1620 van hier vertrok met aan boord de Pilgrim Fathers, religieuze kolonisten die op zoek naar godsdienstvrijheid emigreerden en aan de oostkust van de kolonie New England een nederzetting stichtten, en daarmee van grote invloed waren op wat later de VS zou worden.

Zicht op de City, helemaal links de Walkie Talkie, rechts van het midden de Gurkin (oftewel de Augurk)

De Thames

Voorbij Rotherhite wandel je over het Thamespath, schitterend is het zicht op de City met de iconische Gurkin en Walkie Talkie in beeld 2. Op de Thames krioelde het vroeger van de schepen die een plek zochten om hun goederen te lossen – het was er eind 18e eeuw zo vol dat je bij wijs van spreken springend van scheepsdek naar scheepsdek de rivier kon oversteken. Meer ruimte kwam er na de aanleg van de docks, gegraven havenbekkens die met een sluis van de Thames (en daarmee van het getij) konden worden afgesloten. Bij het eerste dock ligt een indrukwekkende basculebrug die opgehaald schepen doorgang gaf. De brug ligt er nog, maar de schepen zijn verdwenen en het dock, Surrey Water 3 is nu een vijver in een woonwijk.

De wirwar van docks in 1964 met daarin verwerkt de wandelroute van nu

Docks in het moeras

Op de zuidoever gingen twee elkaar fel beconcurrerende ondernemingen bezig met de aanleg van docks. Het leidde tot een chaotisch geheel van negen min of meer evenwijdig lopende havenbekkens, aangevuld met zes grote bassins, waar ‘timber’ kon worden opgeslagen (hout mag niet uitdrogen, moet in water worden bewaard). Timber was de specialisatie, veel hout kwam uit Noord-Europa, je ziet het terug in namen als Russia Dock en Norway Dock. Hier werkten gespecialiseerde houthavenarbeiders die tussen de drijvende boomstammen risicovolle capriolen uithaalden. De route gaat langs het Lavender Pond 4, ook een voormalige opslaghaven voor dikke boomstammen – sinds de herontwikkeling een idyllisch natuurgebiedje.

Canary Wharf

Grote bloei kenden de Surrey Docks tot de Tweede Wereldoorlog. In de decennia daarna kwam de klad erin door oorlogsschade en doordat schepen te groot werden voor de havenbekkens; het was de overgang naar containervervoer die de nekslag gaf. In 1971 sloten de docks, een triest havenlandschap van lege havenbekkens, grote bassins en verwaarloosde pakhuizen bleef achter. Vanaf 1980 is er volop gesloopt, gedempt en herbouwd. Dat gebeurde op de zuid- en de noordoever. Imposant is het zicht op de metamorfose van de andere oever, waar de hoogbouw van Canary Wharf 5 zich heeft ontwikkeld tot een tweede City van Londen.

Urban farm

In de desolate en verlaten haventerreinen begon iemand een stadsboerderij met geiten, kippen, bijen en andere beesten. Er werden groenten verbouwd en eieren en honing geproduceerd. In 1986 verhuisde de boerderij naar de huidige plek. De Surrey Docks Farm 6, een van de pioniers in ‘stedelijk boeren’, is nu een spil in de gemeenschap van de vernieuwde docklands; een centrum waar je van alles kunt leren over boerderijdieren en voedselproductie. En dat met een ongeëvenaard uitzicht op de Thames en Canary Wharf aan de overkant.

Greenland Dock

Bijna alle insteekhavens werden gedempt en veranderd in woonwijken en parken. Alleen het Greenland Dock 7 – ooit in 1696 als eerste uitgegraven en op de kaart van 1805 als enige binnenhaven zichtbaar – bleef samen met aangrenzende South Dock over. De naam kreeg het toen rond 1720 walvisvaarders op Groenland hier hun thuishaven kregen. Een eeuw later verdwenen ze, houthandel kwam ervoor in de plaats, maar de naam bleef, tot op de dag van vandaag, waarop het dock in gebruik is als jachthaven.

Russia Dock

De oude havens zijn hier en daar nog te herkennen, bijvoorbeeld aan de rand van het Russia Woodland Dock 8, waar de granieten kade, de gietijzeren bolders en de rails van de havenkranen nu de begrenzing van een park vormen. In de verbeelding dobbert het schip in het gras, terwijl de trossen om de bolders worden gelegd. Kijk je van boven dan zie je de hoekige vorm van het park, de lijn van de gedempte havenbekkens volgend.

Overgebleven als parkrand: de granieten kade met de bolders.

De bronzen plattegrond van de Surrey Docks in 1896

Stave Hill

Vanaf de top van de negen meter hoge Stave Hill 9 is het uitzicht fantastisch, met aan de westkant de City en aan de noordkant de torens van Canary Wharf. Je verliest haast het kunstwerk uit het oog, waarop in brons de plattegrond van 1896 is te zien: een en al havenbekkens, heel veel water en nauwelijks land – van dat beeld is niets meer over, want je kijkt uit over parken en woonwijken. De heuvel van nu is een puistje in het kunstwerk (iets boven het midden van de foto), geplaatst in het gedempte Russia Dock.

Albion Dock en Canada Water

Het ooit zo brede Albion Dock 10 is versmald tot een bochtig waterwegje, begroeid met riet, een blauwgroene ader tussen de hoge woonblokken. Dat hier ooit een bedrijvig havengebied was – die herinnering is vervaagd mede dankzij de meer dan 5500 woningen die hier na de herontwikkeling zijn verrezen is.
Centrum van de Surrey Docks is nu Canada Water 11. Veel gaat hier veranderen – in de ronkende taal van de projectontwikkelaar ontstaat hier ‘the first new town centre in London in 50 years’ met duizenden nieuwe woningen, kantoren, een park en andere recreatiemogelijkheden zoals winkels en horeca. Het is allemaal te danken aan de Jubilee Line en de Overground (die hier ondergronds is), waardoor Canada Water uit alle windrichtingen gemakkelijk te bereiken is. Hier is de weg ingeslagen naar de volgende metamorfose, zo gaat het weer door in de Surrey Docks, weer een nieuw laagje op de voormalige moerassen langs de zuidoever van de Thames.